Zomi Nam Khandal Thubulte

            Zomi namte’ khantoh na ding ong dal thu leh la a gui, a khil, thubul pawl khat a om hi. Tuate hang in Zomi nam sung ah ikhantoh nading zah in ki khangto lo a, I zat siam loh man in minam dangte leh gamdangte bang in I khantoh na ding hongdal thu gui pawl khat a omhi. Zomi nam bup I khan toh theih nading in, I khantohlohna bang hi a, bang hang hiam cih I theih kul hi. Tuate I theih khiat ma teng in khantohna lampi kimu lo ding a, I thanemnate pan in kipuahna om theilo ding hi. I minam khantoh na ding ong dal thei thubulte in:-

  1. I.              BIAKNA ZATSIAMLOHNA
    1. A.    Biakna bulphuh luatna

            Zomi sung biakna tuamtuam a om I theihsa hi a, kham zawh loh zah dong in, hong ki behlap toto leh hong ki behlap toto thei lai maitak ahi hi. Pawl khat in Pawlpi lungsim uangtuang sak lua in, amau upna ahilo, amau sandan tawh aki tuaklo, amau pawlpi lo peuhmah gensia pah lian, thusimlo in simmawh bawl thei hi. Tua pen I minam bup hong thanem sak leh hong tha kiamsak thei thubul khat ahi hi.

 

  1. B.    Biakna bulphuhloh luatna (Pasian’ thu thudonloh luatna)

            Zomi sung ah pawl khat leuleu in Pawlpi thusimlo lua leuleu in, Pasian’ thu kinlo ahih man in biakna sung ah kihelna om lo hi. Biakna sung ah kihelna om kei leh minam nasepna tampi tak ki mazanglo tuam ahih lam ki thei khin  lo hi.

            Pasian’ nasemte thusimlo, gensia thapai, biakna kipawlna tuamtuam, pawlpi khempeuh gensia in nitum ki om thei hi. Zomi it ingh aci khat in Pasian’ thu a zui zo khin kei zong in, Pasian’ a bulphuhlo, ama theihna bek leh ama siamna bek a muang minam makai khat peuh pen gualzo ngeilo ding a, saupi tungzolo ding ban ah Zomi bup I mailam khantohna ding ah saupi ong kalsuan pih zolo ding hi.

 

  1. II.            KHUA LEH TUAI KONGBIANG KANTAN ZAWHLOHNA
    1. Khua kipawlna lungsim sung ah sal taanna

            Zomi sung ah khua leh tui neilo ki omlo hi. Ahih tei sam hang in khua lungsim I ukcipna kongbiang kantan zolo mi tampi tak ki om thei hi. Khua min, khua kipawlna cih ciang bek tawh buai cip in, koimah pi phu zolo in, minam lungsim kicing nei zolo ki om thei hi.

            Pawl khat leuleu khangluite in “inn gua hahlo a, gamgua hah” acih dan khat in tua paunak bang tangtawh, siksan in nei liang hi. A tatak in Zomi nasepna leh Zomi sung ah Inngua I cih pen kua te hi a, a om mah ahi hiam. A om ahih leh zong tuate kuate cihnopna hiam cih khencian theih ding kisam mahmah hi. Khanglui I pu leh pate’ hun lai in ahih leh khuakhat ciang pen amau leitung zahkhat in kicing mahmah khinta hi. Tuhun ciang in tuabang ngaihsutna pen kizang thei khin nonlo hi. Khua leh tui bulphuh nop luatna lungsim tungtawn in, khualui, khua tak, omna khua, nu’ khua, pate’ khua cih bang in buaina nengneng zo ki om zeuhzeuh thei ta hi. A khengval lua in bulphuh luatna in kilemna leh ki lomkhopna ong nawngkai sak thei hi.

  1. Khua leh tui thusimlohna leh thudon lohluatna

            Pawl khat leuleu in khua leh tui kinlolua in sep leh bawl theih ding thu tampi om mah ta leh panpih lo, thudonlo in, lunghihmawh pih ding in zong tuat lo hi. “Kei ka khua ah om hi nawn keng, kei lampi ding hi nawn kei…” cih tawh khua leh tui puah sawm vetloh idng in khensatna sa a nei leh, a thudon vetlo zong ki om leuleu a, tua zong I Zogam khantoh na ding in hong dal pi khat mah ahi leuleu hi. Zomi khempeuh in I khua tek, I khua dong ciang lampi to leng, puah zo ciat in, zemzo ciat hi peuh le hang a vek in I gawm khop tak ciang in i Zogam bup a khangto ding ana hi gige zaw hi.

 

  1. III.           BEH LEH PHUNG CIANG BEK TAWH BUAI CIPNA
    1. Beh leh Phung vai ah uangtuang luatna

            Zomi sung ah beh neilo, beh lo tawh mi ki pianglo hi. Phung ki om a, beh ki nei tek hi. Hi mah ta leh I minam bup I kitangsappi nate, thute sang in eima beh bek a khengval lua in  thupi sak in a uangtuang sak thei ki om hi. Tuate in I Zomi namte khantoh na ding ong dal thei thubul khat ahi hi.

  1. Beh leh Phung thaangzat in, thusimlohna lungsim

            Pawl khat leuleu in ama beh leh phung na tawm theilo zah dong ding in, thu kanlo, mel theih leh u nau kanlo in ama tumtak tawh nuamsa in ahih kei leh hamsatna thuak in gum thuak thei hi. Nop a sak leh zong kuamah phawk lo in, haksatna a thuak leh zong kuamah in a huh theih loh ding ciang zah dong in thu kanlo in, ama beh leh phung thusimlo thei hi. Pu leh pi, ni leh gang, tute leh tanu haitawi cih a kipan Zomi te ngeina hoih tuamtuamte leh, meltheih innkuan sung ki vaipuakzia, kizopnate thei nawnlo in, I ngeina hoihte tawh a kigamla khangthak Zomi tampi ki om ta hi. Beh leh phung thangzat in thusimlohna lungsim in sanggam u leh naute tawh ong ki gamla sak a, khialhna lianpi khat ahi hi.

            Beh leh phung icih pen Pasian ong piak, Pasian’ ong bawlsak aih hi. Eima deih loh man in aki pum phiat theih zong ahi kei a, I deih man in, a ki tuah kawikawi thei zong ihi kei hi (Zomi numeite simloh). Pawl khat leuleu in “midangte in behlungsim nei ong sa kha leh…” cih midangte’ gen ding peuh lauthawng lua zaw in a kisuang khinsa in om den ahih man in, ama beh leh phung a gensia thapai, a langpan, a langdo, a tot bawl gige den a om thei leuleu hi. Tua zong pen a uang leh a val lungsim kician neihte dan hilo ngeina khat ahi hi. Biakna lam ah makai pawlkhat zong tuadan in a lehlam in a paikhial ki om baih mahmah hi. Tua dang lungsimpicinglo neihna zong Zomi te khantohna a dal thu khat ahí kik leuleu hi. A khengval lua leh thudangte manghilh zah dong in, uangtuang sak ding hilo bek a, meltheih, u leh nau, sanggam pihte langpan ding, leh do ding hilo hi. Tua pen Zomi-te ngeina zong hilo a, Pasian’ deihna tawh zong kituak tuanlo hi. Pasian’ bawlsa leh Pasian’ piansak beh leh phung, minam leh gam a simmawh, a thudonlo, a thusimlote thupha ngah tuanlo a, tua ban ah Zomi-te khantohna ding ongdal bulpi khat mah ahí hi.

 

  1. IV.          PARTY LUNGSIM I VUKCIPNA NUAI PAN PAIKHIA ZOLO
    1. Party Min deihluatna min ngah nopna pialkhang kantanzolo

            Zomi sung ah pawl khatte in party, pawlpimin, kipawlna min cihdanin, ama party bek thupi sim in, midangte a thusim lo in amah bek mah man a kisa, dik akisa ki om thei hi. Minam sang in min leh za leh, thuneihna, party minte a it zaw gam leh nam it a a makai Zomi tampi tak kiom ta hi. Tuate in party min deih luatna leh, ama party min than ding uang tuang sak luatna tawh ama minam pih, a sanggam pih, party ki batpihlote na tawm a meltheih, unau ki khenlawh liang om thei hi. A tawpna ah si in, na leh zong aki donlo, aki khoilo zah dong in, mihing lungsim neihna pan pial khia in, a mipih, a sapih party ki batpihlo, ama party a thukimpihlote itna lungsim nei zo nawnlo thei hi. Party politics leh non-party, (unbiased, nonpartisan) khen siam lo uh in, zong tel lo uh hi. Pary min deihluatna lungsim leh duhhopna in amit uh tawsak in, thuman tatak muzo lo, thei zolo, kigen leh zong za theilo uh hi. Tua in Zomi-te khantoh na ding ong dal thubul lian khat ahi hi.

 

  1. Party/ kipawlkhopna lungsim neiloh luatna tawh dinmun kician neihlohna

            Party khat peuh ahi kei leh kipawl khop nopna lungsim I neih loh luat ciang, eibek tangtak in, ki vakvai thei hi. Party/ Kipawl khopna lungsim a neilo lua zaw leuleu te in mi khempeuh mudah in, party cih kammal ahih nak leh a sep leh a bawl thu hoih tampi om mah ta leh, thusimlo in, mukpik san cih zong ki om thei leuleu hi. Hih dan lungsim hong khansawt leh kipawlna khat peuh sung ah ki lomkhopna lah neilo, ki belpawlna lah omlo ahih man in dinmun kip a om theihlo ahih man in minam khangto leh minam picing hihna ding hun tampi tak kitan in zekai thei hi. Party vai ah min leh puam, thu paizia zatsiamlohna in, a sanggam party nei khat peuh langpan lua zaw leuleu ahih man in, ama meltheih, a mipih, a sapih party neite it zo nawnlo leuleu cih zong om thei hi. Zomi-te nambup khantoh na ding ong khaktan thubul khat mah ana hi veve hi.

 

  1. V.            KI SUNGSIATNA LUNGSIM I UKCIPNA PAN SUAHTAK ZAWHLOHNA
    1. Ei leh ei ki sungsiatna leh lungsim picin zawhlohna

            Zomi sung diakdiak ah ki sungsiatna lungsim lian lua  thei in (confidence) ki nei zolo thei hi. Nam neu lungsim in ong ukcip lua zaw ahih man in, sep khialhna i neih kei leng zong I mit hahdan leh, I gamtat luhek, I kampau zia in lak khia gige den hi. Gentehna:- (Zomi Nam Ni or Zomi National Day ding pen Zomi Nampi Ni) cih bang khong laih sawm mawkmawk. A tatak in Zomi pen nampi, namneu cih hilo in, Zomi hi ngiat lel hi. Nam “Neu” leh “Nampi” bang tawh teh cih om lai a, nampi cih theih na ding in Zomi pen leitungbup ah nam lianpen zong kihi tuanlo a, nam neu pen zong kihi tuanlo hi.

            Tua ahih man in a pi, a no, a lai cih tawh eima ki suangtakna lungsim (insecurity) lah kullo a Zomi Nam Ni or Zomi National Day cih ding ahi hi. Tua bang ngaihsutna hong pianna pen lungsim picing nei zolo, ei leh ei kisuang in, mi bang kisa lo ihihna pan hong pai ahi hi. Zomi-te paunak khat ah “Kaunei ki sungsia…” acih mah bang in nam lian, minampi kisa lo lua zek a, mite ong et niamding lau thawng val lua (inferiority nei) ihih man in, mite in ong pimuh luat ding utna tawh Zomi Nampi Ni cih bang kammal a zang a om thei ahi hi. A tatak in Zomi ihihna pen a ki sungsia sa in ding hi peuhmah lo, a ki sungsia sa a om ding hilo a, minam lianpen ihihloh mah bang in, a neu pen zong hi tuanlo ihih man in I minam ni pen Zomi Nam Ni mah cih ding ahi hi. Hih pen gentehna khat bek hi a, kisuang lungsim neih kawmsa in I kampau, I laigelhte pen thu leh la a thei tatak te’ muh ding kilawm lo hi. Sep khialh leh bawl khialh akilang lua omlo napi in, tuadan kisuang luatna leh ki sungsiat luatna (insecurity and inferiority concept/ complex) in Zomi namte khantohna ong dal tan, ong thakiam sak leh ong zekai sak thei thubul ahi hi. Pawl khat leuleu in Founder, President cih te pen an duh sang in a duh zaw om thei leuleu hi. A phuan khia masa, a zang masa, a phuak tawm limlim cih min ngah nop luatna lungsim in zong lam ong pial baih sak mahmah thei leuleu hi. Tuadan lungsimte in Zomi nam I khantoh nading ong dal thubul ahi hi.

  1. Ihihna sang a lianzaw in ong kimuh ding deih luatna

            Lungsim ki picing khinlo leh, I muh thak, I tuah thak vive hi zaw pian ahih man in ngaihsutna thak kician ki nei khin lothei hi. Tua mah bang in min deih luatna leh mite’ ong pimuh luatna ding utna, lunggulh luatna tawh, eima hihna, eima siamna leh eima pilna ahi zah ciang khat sang a khengval zawk pek in min I deih a, I sepna leh I bawl na khat peuh i ki lat sak nop luat ciang lam kikhial baih in, ki paikhial baih mahmah hi. Tua in picinna lam ong manawh pih lozaw in, kiatna, paikhialhna leh a khengval/ a uang (extremism) lam hong tun zaw hi. Lai Siangtho sung ah Lucifer in zong “kei” cih lungsim a neihna lianlua ahih man in, ventungmi hihna pan, leitung ah khiatsukna ngah ahi hi. Ihihna sang a sangzaw lua, a lian zaw lua in I ki pholak nop luat ciang lampialna tawh kizom pahpah hi. Min dieh luatna a kipan tuadan thute in I Zomi nam khantoh na ding ong dal thubul ahi hi.

 

  1. VI.          GUALZAWHNA LEH GUALLEHNA PUAKSIAMLOHNA
    1. Gualzawhna pen Guallehna tawh khupna

            Zomi te i khanna niam in, tualniam hi ci leng ki khial lualo hi. Leivui pan in ong lamto Pasian hi a, pilna, siamna, gamdang mun tuamtuam ah leitungbup makaihna kipawlnate cing ah ki om ta hi. Minam khangto leh gam khangtote in amau gammi, minam sung ah a thuthei masasa, a pil, a siam masasa thu dot bawl in, kup bawl uh a, gam leh nam khantohna ding in hanciam uh hi. Tua tawh kituak in mipil, misiamte in a pillo, a theilote hawmthawh thei uh a, khat veivei ciang a simmawh bawl tawh a kibat khak hun zong lah om thei hi.

            Hi mah ta leh tu laitak Zomi sung ah, Dr. ngah te, Ph.D sinna a neite, mipil, misiamte in a pillo, a siamlo mipite ong simmawh hilo zaw in, a bangmah theilo, a bang mah a neilo teng peuh in I mipilte thudot bawl ding cih genloh, gensia in, “tua Ph.D te ciangciang, Dr. te khong lel tak, Dr. ahih hang…” cih bang kampau ki za hiaihiai ta hi. Minam khantote in a minam sung ah mipil, misiam leh thutheite thu dot bawl in, a zahtak bawl hun laitak in, Zomi-te in I mipilte thudot bawl lo zaw in, gensia thapai in hazatna lungsim tawh lanpan bawl in, simmawh bawl zaw kik bilbel hi le hang kilawm hi. Hih pen Zomi-te khantohna ding ong dal thubul khat ahi hi.

            Pilna thusimlo in, pilna neite ko leh, gensiat thuah in, I langpan a, I gen siat lai teng, pilna I thupha, pilna I manphatna ii gah I ne kha ngeikei ding hi. Hih pen Zomi a uangtak leh a khengval upna nei (extremist) pawl khat I kalsaun dan hi a, tua lungsim ong kizeel leh, minam bup ken sung ah kiat sang in lauhuai zaw hi. Tua bang in Dr. te gensiate, I minam sung mipil, misiamte thudot bawllo zaw in, a galbawl icihte pen Dr. genloh, master zong ahilo, bachelor kiciang na tawm zong a ngahlo ki tam zaw hi. Mi thumu tatakte’ paunak bang hi leh “khapi en kawm in, khapi a gal naknak thapai uitalpi” tawh kibang ahi hi. Tua bang in a uangtat, deidanna lungsim a nei minam it-te in I minam hong makaih phial leh zong saupi ong tun pih zolo ding uh a, namdang, gamdangmite lak ah maizum huai lel ding in, koi mah kitung zolo ding hi. Tua ahih man in Pasian’ thupha hong piak I mipil, I misiam, I minam sung ah thumu masate thu dot bawl in, amau makaihna zui siam leng I gam ong cidam in, Zomi sung ah ki-itna ong khang ding a, pilna thudon leh thupisim khangthak Zomi makai tampi ong ki behlap ding ban ah thu leh la hi ta leh, pila tawh I gam leh minam ki khangto ding hi. Pil kineihna leh ki theihsakna sawt kikhom lo a, thumuh takpina, pil takpina leh, theih takpina bek in I mina ong lamto ding ahi hi.

            Pasian’ hong piak i minam sung ah tawm I neih hetlo I mipil, I misiam, I U Liante simmawh bawl zawsop lo in, pilna langpan, langbawl lo zaw in, thu dot bawl in, I it bawl ding kisam zaw a, I panpih, I lapsang, I pawl bawl ding kisam zaw hi. Pasian’ in I minam sung ah ong piak pilna leh siamnate pen simmawh bawl kha in, I nawl khin bawl khak leh, I minam Pasian’ ong piaksa thupha simmawh bawl ihih man in I Zomi nam khantohna a khaktan, a dal thu ong hi ding hi. I gualzawhna leh I thupha pen guallehna tawh I ki nelhsiah sak loh ding thupi ding hi.

 

  1. Gualzawhna tungtawn pan in lampial in, paikhialhna

            Pawl khat leuleu cihteihna, gualzawhna leh Pasian laptohna a ngah ciang in ama pianna khua leh tui, ama minam leh ama kipat masakna dinmun luite manghilh in, midangte a simmawh bawl leh a thudonlo om thei hi. Pasian’ piak pilna leh siamnate pen mipi’ phattuamna ding leh ama nuntakna ding in zang siamlo in, ki phatsakna leh, ki tuambawlnopna lungsim tawh kidim in lampi sikkhialh baih mahmah theih hi.

            Zomi nam bup i khantoh theih nading in ong dal thubulte i theih ban ah a kisapna munte ah akisam bang in behlap, puah in, khiam in kalsuan leng Zomi vontawite in Kawlgam, Vaigam leh Zogam bek hilo leitungbup a mizatam lai ah vabang pil in, hong paal lun ding hi.

 


Disciple Kap Sian (Taang Sianpu)
sianpu@zomi.net
February 20, 2011
Kuala Lumpur, Malaysia

 

Download in PDF here: Zomi Nam Khandal Thubulte.pdf

 

 

Views: 65

Comment

You need to be a member of Zomi Community Network - Your Network to add comments!

Join Zomi Community Network - Your Network

Comment by Sia Khampeek(Tongsan Pu) on February 19, 2011 at 12:25pm

Dear Sianpu,

 

Na laigelh thupi le picingsa ing. Zomi sungah i kisap leh i kipuah ciat ding thute taktak hi sa ing.

Na lawmit,

 

Sia Khampeek

© 2024   Created by Zomi Community Network.   Powered by

Badges  |  Report an Issue  |  Terms of Service