Zomi leh Politics- (II)


Politics pen aituam bawl (personalize) ding hilo a, aipeng ngah ding ahi hi!

 

Politics icih pen updan, sandan hi a, khat veivei ciang in biakna tawh kibang hi. Gam khat, minam khat, gam bup, minam bup khantoh na ding in a kisam masa pen thu in Political system hoih ahi hi. Tua politics sung ah zong updan, andan, sep nop dan, kalsuan noop zia a kipan a tuamtuam om hi.


          Biakna zong bang mah in updan, sandan, pawlpi ki vaipuakzia leh kalsuan zia a tuamtuam om tek hi. Nidang lai in "kei a bek, ko a bek, ko lo..." cih upna tampi tak in kineihi mah ta leh, tuhun ciang in kua a dik a, kua a hoih zaw, kua biakna zuih huai pen cih lam sang in, upna leh biakna kibanglo a tuamtuamte bang cih ki gawm khop ding, bang ci kalsuan khop ding ci-in, a kibanglo a tuamtuam tampite khat leh khat ki theihsiamna, kisangsiamna akici (tolerance) akizat hun hi ta hi. Tua bang a zang thei nailo, a zongsang nailote zong nikhat teitei ciang in a theih thu uh hong tel ding uh a, a tel thu uh zatkhiatna (practice) tawh hong kalsuan ding uh hi.

 

          Politics pen biakna tawh a kibat hun om icih mahbang in upna tuamtuam, sandan tuamtuam nahi veve hi. Politics icih ciang in “Democracy” bek cihna zong hi masa khin pahlo hi. Democracy tawh kiukna gamte ah zong, a diakdiak USA leh Europe gamte ah zong suahtakna tawh a ki-uk khit zawh kum za tampi ni napi in politics mah tawh buaibuai lai hi. Buai toto lai ding hi. Bang hang hiam cih leh suahtakna taktak, democracy tatak icih pen nikhat, hunkhat, thakhat thu in a kingah pah, a kipsuak pah ziau hilo in akizom toto (process) ahih man ahi hi. A bei theilo, a man theilo, hoihta, phata cih om theilo a, puah tohtoh ding ahih leh I sep thaman, I sep hang akilamdanna om ding ahi hiam? Democracy pen process (akizom toto a hanciam tohtohna) ahih man in manta, hunta, hoihpen cih a omlo mah a, ahi zong in tua “process” pen bang ci kalsuan pih, bang ci pom in bang ci let (handle) ihi hiam cih a thupi pen ahi hi. “Democratic process” icih pen tua mah ahi pah hi.

 

  1. I.         Politics aituam bawl icih in bang

Gam leh nam a khantoh theih na ding in I ki tangsap suahtakna, ki vaipuakzia kician tawh kalsuan ding akisam ahi hi. Ahih hang in tua ki vaipuakzia kician bang ci ngah theih in, bang ci kalsuan ding (implementation strategy) pen kipawlna khat leh khat, party khat leh khat, mimal khat leh khat muhna, sep zia ding geelna pen kibanglo hi. Tua ahih man mah in zong democracy tawh kiukna gamte ah party tuamtuam a om ahi hi. Party khat a hoih pen cih bang omlo a, mi a tampen I panphina a ngahna (aki vote pen) dungzui in gam ki-ukna ki vaipuakzia tawh a kalsuan ahi hi. Tuabang in muhna kibatloh democracy veve, kalsuan nopdante tungtawn in politics pen aituambawlna hong kipan baih penpen hi. Party khat in, kipawlna khat in amau kalsuan zia leh, a kalsuan ding a updan, amau deih makai teng tawh ki vaipuak nopdan dungzui in mipi a ding, mipi’ vaipuak ahihna pan in kipawlna khat peuh, party khat peuh I vaipuak leh, tua kipawlna pan in mimal vaipuak suak thei thei hi.

 

  1. a.   Aituam bawlna I thahatna

Mimal khat, kipawlna, party khat peuh in politics a aituam lak tak ciang in tua politics pen party-politics suak ziau thei hi. Party politics icih ciang in zong a hoihna ciang khat om veve hi. Aituam bawl ahih man in thasan in, hanciam a, kuhkal mahmah pah hi. Haksatna tampi kantan zo in, thuakzawhna nei a, ki piakkhiatna tawh kalsuan in matunna nei zo thei hi. Tua pen aituam bawlna I septheihna leh thahatna ahi hi. Ahi zong in politics pen mimal a hilo, kipawla khat peuh a hilo, gam bup, minam bup ahih man in aituam bawlna I thahatna pan in, thakiamna leh mipi a tamzaw I deihna nungngatsan in lampial in kalsuan kha pahpah thei hi. Tua ahih man in aituam ngaihna pan in mipi’ I santheih leh mipi’ I ngaihsut zawh, ngaihsut bat ding thu tawh kalsuan pih theih na ding in lungduaina zong kisam mahmah hi. Ngongtatna, thatanghahnekna tawh democracy tatak ki ngah ngeilo zaw a, lungduaina leh lungsim cihtakna tungtawn in hong paikhia a gah in suahtakna takpi ah lam hong pi zo zaw hi.

 

b.  Aituam bawlna pan, aipeng ngaihna ah

Aituambawlna in thahatna, septheihna ciang khat nei mah ta leh mipi’ kihelna hi masa lo, mipi’ mapanna hi masa lo ahih man in, thanemna tampi nei in sawtpi thuakzawh ding (survive) haksa mahmah hi. Tua ahih man in mipi I panpihna (support) tung ah akilam cihtak kuhkalna lampi ahi aipeng ngaihna pen mipi in a ngei theih ding a thupi pen ahi hi. Mipi in aipeng ngai tak in veina nei in, hong lunglut theih na ding in a sem a bawl, party tuamtuamte, kipawlna tuamtuamte in aipeng ngai tak in sep leh bawlna khat peuh leh kimakaihna khat peuh ah aipeng ngai in lungduaina leh cihtakna tawh kiniamkhiat in a sep, a bawlnate mipi in a muh tak ciang gam leh nam a ding aipeng ngaih nasep hong kilawh, hong ki zeel thei ding ahi pan hi.

 

  1. II.        Kuate in Aipeng Ngai

a. Zomi te sung ah I thanem na khat ah I sep ding nate kisem khinlo napi in, I deihna I ngah na ding ki ngaklah mahmah citciat hi. I sepna leh I ki piakkhiatna tungtawn in a gah akilo ding hi pan a, tawm khat kipiakkhiatna tawh a gah lianpipi lo nuam pah thei ihih man in lungduaina leh thuakzawhna I ki tangsam mahmah hi cih kimu thei hi.

 

 

b.  Bang hang in aipeng ngaih kim ciat kul

Gam lem nam ki makaihna khat peuh ah khat veivei ciang in a sem a bawl, makaite’ muhbang, makaite’ theih bang mipi in hong zuih zawh pahloh ciang, hong san theih pahloh ciang mipi ki mawhsak in, ki hawmtawh a, ki taisan kha pahpah thei hi. Hih bek lampi man hi cih a omlo (absolute truth) democracy kalsuana sung ah gongtatna (violence) leh lungtomna (temper) tawh gam leh minam ki makaih zolo zaw hi. Gam leh nam khantoh na ding in I sepna leh bawlnate, I veina leh I sunmangte hong tangtun theih na ding in aipeng ngai in I sep kul a, tua aipeng ngaihna pen mipi tung ah hong kilawh in, mimal khempeuh in suahtakna lampi kician ah I kalsuan ciat theih ma dong hanciam tohtoh ding ahi hi. Khat veivei ciang in a thumu masa, a maidawk masate gamla pai kha lua pahpah ahih man in, mipite tawh kigamla in, mipite in sang theilo, sang zolo a, aituam bawlna hong suak kha pahpah a, gualzawh ding zah in ki gualzo theilo pah hi. Tua ahih man in Zomi bup in I gam leh I nam a khantoh theih na ding aipeng ngai in hong sem theih na ding ngaihsutna hong neih theih na ding in mipi lak ah, mipi mah tawh kalsuan khop kul hi. Tang len, tuampai, tangpek ding hilo zaw hi. Kipawl khop, thuak khop, sepkhopna leh ki lomkhatna in thahatna hi a, gualzawhna lam hong tun baih zaw hi. Tua ahih man in Zomi sung diak ah politics pen mimal khat bek, kipawlna, party khat bek a hi ci-in hong kimuh loh na ding in a sem a bawlte in zong lungsim tangzai in, makaih siamna tawh kalsuan in mapang khop ding kisam hi. Tua bang a makaih siam leh, a huamsiam Zomi makai I kisam a,tuabangte bek in hong makaih ciang in gualzawhna aki ngah ding hi pan hi.

 

  1. III.      Bang ci bang in aipeng ngai in sem khawm thei ding

Aipeng ngai in sem khawm ciat peuh leng a ki zo zolo ding na omlo hi. Thakhat, nikhat, zan khat thu in hong pian pah zuahzuah loh hang in a tangtun hun hong tun hun khat hong om ding hi. Zomi leh Zogam suahtak theih na ding in mipi in aipeng ngai tak in bang cih sep ding ihiam cih pen makaite tungpan hong kipat kulhi. Politics a vei, politics a ding in sem nuam ingh akici khat in mipi tawh kizopna ah kalsuan zia ding a kisam thu pawl khat en suk ni:

 

1)  Mipi tawh kithuah ding

Mipi tawh kithuahna pen a kisam masa kalsuanzia man ahi hi. Galkap (soldiers) icih te pen mipi tawh ki tam thuah lo zaw in, muntuam, gamtuam, khua nawl, gamlak, gamsung ah om zaw uh hi. Ahih hang in gam leh nam a ding a semte, politics pen profession in anei nuam khat in mipi tawh kitheihna, mipi tawh ki lawmtatna a neih masak ding thupi hi. Zomi sung ah kalsuan khialhna a lianpen khat in bang hiam cih leh “mi khat in politics a uk, a sem nuam, a kin khat ahih leh mipite sang a sang zaw, mipite sang a pilzaw, mipi sang a lianzaw in ki ngaihsun pah in, midangte sang in liatzawkna leh sangzawkna (superiority) nei ahih man in mipi lak ah kiniam khiat tak in kihel nuam lo thei hi. Tua in gam makai khat I kalsuan a khialh masak pen khat ahi hi. Gam leh nam a ding a vei, a semte in mipi tawh kalsuan khop kul a, mipi zong zahtak bawl kul hi. Amah leh amah mipite’ tung ah, a sang zaw dank hat in akimuh lai teng in tua nu, tua pa makai in ki muang ngeilo ding hi.

 

2)  Biakna makaite tawh ki lawmta ding

Gam leh Minam a ding in a sem leh a bawl, a veite in biakna, Pasian’ nungngak baih mahmah uh hi. Pasian mah masa sak in, biakna sung ah kihel in, ki lawmtat ding thupi mahmah hi. Mipi I panpihna a deih ahih kei leh mipi a I veina (influence) a kisap leh biakna nungngat sanlo in Pasian tawh kalsuan khawm den leh tua I a gah in gualzawhna leh mapai, daupaina lam hong tun ding ahi hi.

 

3)  Hawmthawhna kammal sang in, pahtawina kammal tam zat zaw ding

A tung a I gen mah bang in gam leh nam a ding a sem te pen a thei pen, a siam pen, a kipia khia zo pen cih zong hi masa khinlo hi. A pilpen teng zong hi hetlo hi. A vei pen teng zong hi khinlo hi. Ahih hang in khat veivei ciang in mipi hawmthawh mahmah thei citciat uh hi. A picing lo minam vei khat in mipi thusimlo in, hawmthawh kha pahpah zeel in, kampau kilawmlo leh kiphatsakna, ki pilsakna kammal te pau kha thei hi. Tua bang gamtatna leh mi hawmthawhna hong tam ciang in amau leh amau mipi tawh ki gamla tektek a, mipi’ panpihna tawm tektek zaw hi. Mipil, misiam, mihau te I panpihna leh makaihna lak ding sang in, gensiat ding le, hawhthawhna tawh mi dangte thusimlohna khang tektek thei hi. Kipawlna dang, mi dang lo tawh amah bek in gam leh nam a zun zo ding akisa bang om thei lai sop hi. Mimal kimuanna (confidence) akisam mahamh khat ahi hi. Gualzawhna ding in confidence lo tawh bang mah hi theilo hi mahta leh, a khengval lua kimuanna (over confidence) neihna in sunmang ciang bek mah hong man sak a, sunmang te zong mangthang in koi mah, bang mah ki tangtun lo thei hi. Kipawlna dangte, party dangte lehdo, gensia, langpan in amah bek, amau bek tang din, tuam din, tangtat thei hi. Tua bang kalsuanna in gualzawhna tawh ki gamlat tetek na ding lampi ah a kalsuan ahi gige hi. Tua ahih man in gam leh nam a ding a sem khat in amau kisap pen support pen, amau party, kipawlna lo a dang, mipi in a panpih theih, a san theih dingna ding in mipi a huam zawhna pen amau thahatna leh gualzawhna a kipat na ding lampi ahih hi.

 

4)  Lungduai in citak ding

Gam leh nam a ding a vei khat in, kipawlna khat, party khat in lungduaina ki tangsam mahmah hi. Lungtomna leh mihawmthawhna tawh mipi panpihna kingah ngeilo a, lungduai citak in, hanciam suakna tawh ki gualzo bek hi. Mipi in makaite’ muhdan, makaite thumuhna bang a pah loh ciang in, ko bawl, tai bawl, lang bawl ding hi lo zaw a, lungduai in, thudam, aw dam tawh gam leh nam a ding in lungsim picinnna tawh kalsuanna bek in I gam leh I minam hong zuun zo bek ding hi.  

5)  Pilna siamna neite tawh sep khop theih ding kisam

Politics ding in, politics a uk te a ding in mipi sung ah zong pilna siamna a neite tawh kipawl khop theihna, ki pawl khop nopna lungsim pen a ki tangsam pen khat ahi hi. Mimal khat bek, Kipawlna khat bek in gam khat, minam khat lam zo ngeilo ding hi. Tua ahih man in minam bup huam in veina a nei, nasepna a deih khat a ding in minam sung ah a ma dawk, mipil misiamte tawh ma pan khop ding kisam hi. Tualo in gualzawhna ding mualmong pen sau mahmah kha ding hi. Mi namdang, gamdangte in a gam leh nam a ding in a mipil, a misiamte uh pawlbawl in, sep khop theih sawm uh hi. Zomi sung ah ahih leh thagum hanta bek a suang teng a tuam, veina bek tawh a sem teng a tuam, pilna leh siamna nei teng a tuam cih bang in kizop khopna leh sep khoopna om lo ahih man in gualzawhna I ngah ding zah in ki ngah zolo hi.

 

Mipil misiamte langpan ding leh gensiat ding hi zenzen lo zaw in, amau siamna leh pilna tawh i gam hong vei, hong zuun in hong puah theih na ding in veina hong neih theih na ding (motivation) pen gam leh nam a vei takpite’ nasep lianpi khat ahih hi.

Koi koi ah newspaper tuamtuam hi ta leh lai sungte ah I et ciang in politics tawh kisai lai kigelhnate pen politician te gelh omlo zaw a, journalist, laigelh siamte, columnist te in muhna tuamtuam tawh na gelh gelh zaw uh hi. A semte in na semsem zaw uh a, advocate a bawlte in a thu lam tawh na gelhgelh zaw uh hi.

 

Zomi sung ah i kisap lai khat ah a sem ding teng in gelhgelh zaw in, a sem tatak ding ki om nawnlo ahih man in I matut zah ding ki matun zolo suak hi. Mipi in sem in, mapang khawm ding icih ciang in sepna, sepdan a tuamtuam om a, sep theihna mun tek, sep theih dan mun tek pan in mapan khop ciatna in gualzawhna ahi hi.

 

Gamthu (poltics) pen aituam bawl ding ahihna leh aipeng ngaih ding ahihna I zat siam theih na ding in a masa in gam leh nam a ding akipia, avei, a semte in politics pen mipi tawh kisai hi, mipi mawhpuak hi, mipi hanciam ding hi cih muhna hong kiplet masak phot kul hi. Tua muhna dungzui in a sem a bawlte I zong aituam bawl khakna, mimal khat, pawlpi khat, kipawlna khat, party khat a bang in aituam bawlna lungsim leh nasep kalsuanzia hong hemkhia in, hong kipuah ding a, a huam kim mi khempeuh tawh mapang khawm in, kalsuan ding a, mipi tawh hong ki lawmta in, mipi in zong zahtakna leh muann nei in Innkuan khat bang in lungsim khat, kalsuan zia khat tawh gam leh nam a ding a kalsuan minam kahngto Zomi-te ihi ding hi.



Taang Sianpu
Jne 24, 2011
Kuala Lumpur

Zomi leh Politics-II.pdf

Views: 61

Comment

You need to be a member of Zomi Community Network - Your Network to add comments!

Join Zomi Community Network - Your Network

© 2024   Created by Zomi Community Network.   Powered by

Badges  |  Report an Issue  |  Terms of Service