S HAU CIN KHUP’ KHAN LAI THU
(Tonzaang Innpipa)

Kumpite in Tonzaang a sim zawh uh a ni 3 ni ciangin Ukpi teng leh upa teng khawm a, “Kamhau’ gam a vai hawm lian pen kua a hiam,” ci-in a dot ciangin a u anaute in, “Hau Cinkhup hi,” ci-in dawng uh hi. Mi khempeuh in Hau Cinkhup hi a cih hangun Kumpite in umlo uh hi. Bang hang hiam cih leh amah pen mi genthei khat hi a, nik leh puan gina a neih loh banah, a ci a sa keu-in, nasem mi khat a hih manin hausa pi

dingin umlo uh hi. A hi zongin a dot khempeuh in Hau Cinkhup mah ding hi, ci uh a hih manin, 1891 Febuary 23 ni-in Kumpite in Hau Cinkhup mat bawl uh hi. (Bang hang hiam cih leh Kumpite in amat ding alau manun a thuak hangin phamawh kei cihna tawh a sia lam sang ciangin Hau Cinkhup a ngawh uh a hi hi. Hamphatna khat hi leh Hau Cinkhup hi ci-in gen lo ding uh hi.) Tua ciangin Kumpite in Hau Cinkhup Yangon lamah paipih suk dingin ki thawi uh a, Amah zong a nungta a khua lam tung kik dingin ki lamen nawnlo a hih manin, a it mahmah a nu leh anau numei 2 geel hih bangin la na phuah hi:-

(a) Na zua laang lam cianlai leh awhkhi minthang ciaului luumsuang zah a vuum na ngai nam aw,
(b) Ka tawi zaang ni tui aw e, kamkei’ lamtan zaang gam gil al bang na man tak ding aw e,” a ci hi.
Hatzawte Phut vum leh, Buansiingte Luansuak in zui-in a innah a nu Telciin leh anau numei gel leh Khawcin’ tanu Vum Zacingte bek nusia-in lungnuam lo pipi-in paikhiatsan hi. Tedim a tun ciangin ama omloh sungin Phutvum vaihawmin Hau Cinkhup’ nu leh anaute vak nadingin tuk tha khal tha ih piak sangin an lawhta khat tek pia leng nungta zo zaw ding uh hi,” ci-in a khua a tui thukimin an lawh ta khat ciat tuk tha khal tha tangin a pia uh hi.

2. Hau Cinkhup’ neu lai sung:

Hau Cinkhup a neu laitakin apa Haupum in nusia baih a hih manin, a nu pen a beh a phung in a deihsak loh ahih si tawh, annek tuidawn takpi zong kuamah in pia nuamlo uh hi. Tua hunin Hau Cinkhupte Tedimah a ten laitak uh hi a, Annek tuidawn ahak sat ciangin, Saizaang, Dimlo, Laamzaang, khawngah gatam khawng ngenin nungta uh hi. Apate leh a beh a phung a u anau in don mello a hih manin, a zon tawm bek uh tawh nungta a tagah mi genthei mahmah inn sung pan a khangkhia a hi hi. Tonzaangah Kumpi in a mat bawl laitakin a beh a phung in a si ding a a piak uh a hih manin nungta a hong ciah kik ding kuamah in lamen lo uh hi.
3. Yangonah paipih suk:

Tedim a tun ciangin, anlim tui lim tawh vak uh hi. A an nek tui dawn hoih a hih manin a mel a sa hong zol pian pah hi. Tua ciangin Yangon paipih suk uh a, Governorpa’ kiangah puak uh hi. Kha 5 sung a kep khit ciangin Governorpa in, “Na pu napa kua hi a, kua beh na hiam?” ci-in a dot leh aman gen ngamlo hi. A gen ngam lohna la hih bangin na phuak hi.

(a) Sim salin va pai inge zaang gam lei-ah, kua tawi na hiam na phung min sial aw ci e,
(b) Tutawm hi leng ka phung min sial ve ninge, ka pianna ni bang luun e sial ngam la’nge,” a ci hi.

Kha 5 sung Kumpi innah a om sungin Khuapi tuamtuam leh galvan tuamtaumte etpih kawikawi hi. Governorpa in Hau Cinkhup kiangah thu dong kikkik a, “Hau Cinkhup aw bang deih na hiam,” ci-in a dot ciangin ka pu Kamhau’ gam mah ka deih hi,” ci-in dawng hi. “Napu napa kua hi a na beh kua a hiam?” ci-in dong kik a, Kapu Kamhau, kapa Haupum, ka beh Sukte,” ci-in dawng hi. Tua ciangin Governorpa in, “Kamhau’ inn luah ding taktak mah na hiam?:” a cih leh hi, “Hi mah ing,” ci hi. “Khamtung gamah kihtak na nei hiam,?” ci-in a dot ciangin, “Kuamah ka kihtak khat zong om kei,” ci-in dawng hi. “Tua a hih leh Tedim gam teng na uk zo taktak ding hiam,” ci-in a dot kik ciangin, “Uk zo mah ning,” ci pah lian hi. Hih thu teng a dot khit ngingei ciangin kumpi in muang zo nai taktak lo a hih manin a tuamttuam tawh ze-et lai uh hi.

4. A ki ze-etna:

Kumpite in Hau Cinkhup aw sakol tungah na tuang ngam ding hiam? ci-in a dot ciangin, khat vei beek zong sakol tungah tuang ngei nailo hi napi in, “Tuang ngam mah ning sakol khat hong pia un,” ci-in sakol khat a piak uh leh amah zong thakhatin tuang to-in tai sak pah vingveng hi. A kan ding mun 12 ah kikoih a, tua teng a kan gaih khit ciangin kia lo-in tung kik hi. A tuangtuangte’ sangin siam zaw hi. Tua khit ciangin mun 10-ah pi 4 ciangta a kan ding bawl uh a, tua teng kia lo-in kan thei lai hi. Tua bang a Kumpite in ze-etna a bawl khit uh ciangin a hanna a ze-etna-in Saphu tawh a ki bang a kihtak huai mahmah ganhing khat a nungah delhsak uh hi. Tua ganhing kihta dektak hi napin a topa in a hatthot ciangin laulo-in hong hang kik hi. A om zia leh a gamtat luhek zia amuh ciangun Kumpite in muang mahmah uh hi. Tonzaang gam a a om lai bang lo-in Kumpi’ innah anlim tuilim hong nek hong dawn ciangin a mel a sa hoihin, a pilna mahmah zong khang semsem hi.

5. Ukna Za kipia:

Kumpite in a muan mahmah khit ciangin, “Hau Cinkhup aw bang deih na hiam?” ci-in dong kik uh a, “Kapu kapa Kamhau’ gam leh a kaih ngeina teng deih pen ing,” ci-in dawng pah hi. Tua ciangin Governorpa in zong, “ Tua ahih leh na pu napa’ gam sungah Ukpi sem inla na pu napa’ siah teng kai in,” ci-in Ukpi suahna lai pia hi.

Tua bangin Ukpi suahna lai a piak khit ciangin, Governorpa in A.D.1891 June 10 ni-in galkap tampi tawh kha to sakin hong ciah a, A,D. 1891 June 20 ni-in Khamtung hong tungto hi. Tua ciangin Thangpi-ah, A.D. 1891 June 23 ni-in, Sukte, Sihzaang Ukpite leh, Capt, Rose’ maikaihna England Kumpi tawh sial khat go-in, Kilemna Thuciam a nuai a bangin hong bawl uh hi.

1. Tu ni a kipanin gal leh sa-in kuamah kinei nawnlo ding hi hang.
2. England Kumpi in galhat sahat a tuah leh thatang mah tawh huh ding.
3. Zo mite’ kisapna England Kumpi in vaihawmsak ding hi.
4. Ukpi ukna gam ciatah pupa’ kaih ngei siah teng kai ding hi.
5. England Kumpi in phiangsiah bek la ding a, Ukpite in England Kumpi’ khut nuai-ah a gam uk ding hi.
ci-in a tung a Thuciam teng lungkimtakin hong bawl khit dikdek ciangun, Hih bangin kiciamna hong nei uh hi,
“Tu ni a kipanin, Lumsan teisan tawh kithat kiman nawnlo ding hi hang,Simmi malmi’ta, Maangkang Mangvom’ ta, a ki that a kiman om thei nawnlo ding hi hang, Tua bang a a kithat a kiman ih om a a ciampel ih om leh taiteh muat, sasin muatin muat ding hi hang, hih samul pulh bangin ih minam pulh ding hi hang, ni hong kiat leh a kido, tui hong to luan leh a kido hi pan bek ni, ci-in Sial sisan sungah sial mei diahin khat leh khat si ki thehin Sisan tawh kiciamna bawl uh hi”
Tua hun a kipanin Englandte’ khut nuai-ah ki om hi. Thangpi panin galkapte in Tonzaang dongah kha uh hi. Tua bang a Hau Cinkhup Ukpi za tawh Tonzaang hong tun ciangin Pu Tuah Khawthang in la khat na phuah a,:-

(a) Zaangsim sal al bang mangsa ngalliam vontawite bange
(b )Ka gal dot a Thangmual nong suah, sinlai thelnah leeng bange,

Hau Cinkhup in Governorpa’ lai Tedim vuandokpa a lah ciangin, amah zong thakhat thu-in vaihawm pah a, Zomi, Thahdo mi, leh a u anau khawmin a innah Ukna pawi va bawlsak hi. Vuandokpa in,
F “Tu-in hih lai a om Hausa khempeuh in hoih takin na ngai un, Kamhau’ gam sung a teng khempeuh in mun tuamtuam panin siahkai om thei nawnlo ding hi. Hau Cinkhup bek in Siahkai thei ding hi. Kumpi panin mangmu hongki la bek ding a, siah tawh kisai peuhmah Hau Cinkhup lobuang kua mah dangin tawi theilo, la thei lo ding hi uh teh.”

ci-in a gen ciangin Mawngken a teng Thuamlian lungkim lo-in ding to a, “Ko zong ka khua ciat panun siah kai a nungta hilo ka hi uh hiam? Kapa Kamhau in hong piak sa a hih manin ko bang tawh nung ta ding kei vuam?” ci-in a dot ciangin Vuandokpa in, “Hau Cinkhup’ tungah na ngen unla lungkim a hong piak leh na ne bek un,” ci-in thupia hi.

Hua Cinkhup a tagah lai-in a simmawh uh bang nawnlo-in, Ukpi-ah hong om ciangin a mai-ah tang takin kuaman thu gen ngam nawnlo uh hi. Tua nung a kum kik ciangin Kumpite in gamgi bawlsakin uk sak hi. A.D.1892 kum ciangin Hau Cinkhup leh Ciin Zaniang kiteng uh a, sa-aihna a bawl uh hi. England kumpi in gal tuamtuam a neih ciangin, Thangmual a a kiciamna om bangin huh kawikawi a, England Kumpi in Germany gal a do laitakun Piantit a pai ding mi khopsak hi. Sukte leh Sihzaang in Myo-ok a suam lai in zong Kumpi panin panpih hi.

A.D.1919 kum Kuki Thahdo gam simna-ah kumpi in huhin gal zawhpih hi. A.D.1918 Kumin Khalkha gal hong om ciangin, a ukna gam panin thau lawng 2700 khwmin Kumpi na ap hi. Leitung galpi masa hunin Kumpi’ huhna sum Rs.1150/- pia hi cih thu Rundull ciaptehna na om hi. Tua bangin England Kumpi na huh den a hihmanin, Kumpi in zong pahtwina letsong tuamtuam na pia hi.
A.D.1913 kumin sial 51 tawh tong a, song phut hi. Khua lui panin khua thakah A.D 1925 kumin kituah a, sial 25 tawh tong kikin, a neih lui songte tuahin phut khawm hi.

A.D 1874 kumin Tedim khua-ah suak a, A.D 1894 May 7, ni akipanin Ukpi sem hi. Ama kum hamna leh a dam lohna paulam-in England kumpi tungah a ngetna bangin A.D. 1934 September 5, ni-in ama Ukpi za Atapa Pum Zamaang’ tungah a ap nading Phalna Kumpi in na pia hi.
Kumpi in ama dam lohna thu a zak ciangin, Khamtung Mangpi Col. Burne in A.D 1934 September 3, ni-in, va veh a, Tedim a om Vuandok Bankie in A.D. 1934 September 9, ni-in va veh hi. A natna bawlsak dingin Tedim zato Siavuanpa leh zato nasemte pai uh a, a cing dingin Sgt. Thangtun’makaihna tawh Tedim palikte a paisak hi.
A.D.1934 September 10, Ni-in amah in hong nusia a, a sih ni-in zogam sung a om zum khempeuh ni 2 sung kikhak hi. A sih ma A.D.1934 September 9-14 ni dong ni 6 sung vanpi mau suak hi, September 14 ni-in ki hing lap a, A.D 1935 April kha ciangin, a tapa Pum Zamaang in a beh a a phung a u nau a khua a tuileh a gam sung mi tampi tawh lungkim huaitakin a vui uh hi. Pum Zamaang leh a sangam a u leh a naute in sial 75, lawi 18, bawng 11, leh sakol 1, tawh kuasah a sat uh hi.
Ama khan’ hun sungin Khamtung ngeina a hi gal-aih, sa-aih, ton leh lam, zunun sanunte a khit banah a zum inn ding Tonzaang innpi huang sungah, a tuam vilvelin dawl 3 a pha khat lamin innka dolcial dawhin, a huang khempeuh leisek kulh tawh um hi. Tua banah Tedim khua-ah A.D 1920 kumin zum inn ding dawl 2 a pha inn khat lam a, Pum Zamaang in Ukpi a sep hun sung dongin vaihawmna innin ki zang hi.
Hau Cinkhup in Kamhau Ukpi a sep sungin, anau nu’ pasal Vum Khawpau upapi sem dingin Laitui khua panin Tonzaang khua-ah pi hi. Vum Khawpau a sih khit ciangin a tate in apa’ za luah to-in Ukpi’ hun bei dong Ukpi na sem to suak uh hi.
Hau Cinkhup’ kaih siah leh saliangte:-
Kam Hau’ kaih banah:
1. Mu kha veng
2. Vaphual mul khat.
3. Ken khuai nun
4. Siah neu bung 2
5. Innpi alam ciangin mi khempeuh in sepsak
6. Gam sa liang banah sakuh liang kaih beh
7. Sai man om leh a hapak lang khat
8. Cingpi man a om leh a ki khat
9. Gal man khat (A hing mat) zuakin aman seh 3-ah khat
10. Sialsiah kici kum 3-ah khat vei, Hausa teng in Ks.6. Upa te’n Ks.4. a zom in Ks.3. pazang te’n pia lo. Nautaang mi khat in Ks.1.
11. Kuangtum, daktumte, pa zang khua khatah 2 ta a om te’n pia lo.
6. A nalamdang neihte:
1. Thangho pi’ Phihtu kuangpi 1
2. Ngalngam thawl hu 1,
3. Thangpum’ man takok lam 9
4. Saiha bing 1
5. Sawmsiing khipi gui 1
6. Tonkai kici Langza’ dak minthang
7. Mualpite’ zamkaang
8. Mantuang’ Zam minthang
9. Cingpi tunga pasian’ tuktehna kici 1
10. Ni tui ai nam 3,
7. Kumpite’ pahtawina:
1. Suaisa luai =K.S.M
2. Saksang gal simna pan 1. D.S.M
3. Thauka lawng 2.
4. Pistol 1
5. Ngunnam 4
6. Saithau lawng 1
8. Minphatna Mualsuang tung pan:
1. 1889 kumin 8 vei a ging thei thau
2. 1899 kumin Thauka lawng I
3. 1901 kumin ngun nam 1
4. 1917 kumin khamkhi 1
5. 1918 kumin Saithau ka lawng 1
6. 1919 kumin Pistol 1
7. 1919 kumin 1, I.D.S.M Medel
Khat vei sial 50 tawh tong hi. Amah pen mi dah pen khat leh a khua nung lamah mi nuamsa pen khat hong suak hi. A zi Ciin Zaniang in tapasal khat leh ta numei Pum Zamaang leh Lian zacing hong neih khit ciangin sihsan hi. Tua Khit ciangin ih ngeina bangin zikik Vung Khawman hong nei kik a, ta pasal 3 nei-in, 1. Hau Cinpau, 2. Kam Cinthang, 3. Lian Cinthang, leh tanu mei Ciin Khawlun nei hi. Ih Zo ngeina bangin a zikik tawh inn tuan a, a Ukpi za atapa Pum Zamaang pia hi. A inn tuan zawh a sau vei lo-in, a ci na-in a gim mahmah ciangin a innpi-ah kipua sukkik a, A.D 1934 September 10, ni-in Leitung paisan hi.
Pum Zamaang in apa Khamtung ngeina lui a om khempeuh tawh a kim theih nadingin, Sai, Zaangsial, Vaphual leh gan namkim tawh pusuah hi. Sial bekbek 100 leh, ganhing namkim kawsah satin, a Uk sung khua 126 a om thau khempeuh leh pasal ngalhat khempeuh in va galin ngeina om khempeuh sun 3 leh zan 3 a hih khit ciangin lungkim takin vui uh hi.

Views: 64

Reply to This

© 2024   Created by Zomi Community Network.   Powered by

Badges  |  Report an Issue  |  Terms of Service