Naupangte pattah zia ding tawm khat kikup beh lai ni...


A vui cing zawdeuh ding in tawm ki kupbeh suk lai ni.Naupang pattahna pen a diakdiak in Zomi sung ah i bulphuh phat diak ding hoih kasa hi.Gamsung a omte ihi a, gampua a omte ihi zong in i mailam, khangthak te a ding thathak lakna lehpanlakna nei pha kik leng hoih kasak mahmah thu khat hi.

I Naupangte pattah zia pen gamsung leh gampua (a mun leh a mual) ki lamdanna hang in kibangloa, zong kibang thei lo ding hi.

>>A thumang thei lo naupang <1/2 vei bang kitai,ki thuhilh zel tei hi na pi'n kingah tuan lo>hi te pawl bang cih leng hoih ding in na um hiam>. 
A tung a dotna tawh kisai pen tawm cik kong dot beh nuam llai hi.

Naupang pen thuhilh zia, makaih zia leh, i thuhilhnate a tel theih cian (comprehension level) pen a kum phak zah zui in khat leh khatkibang khinlo ding hi. A kum phazah kibang phial leh zong nau pang khat leh khat amau in (mental growth) pen khat leh khat zongkibang lo lai veve hi.

Tua sung ah tawm khat et beh lai leng ah:

1. Naupang icih ciang a kum phakzah dungzui in i thuhilh zia, i makaih zia leh i pattah zia i laih tohtoh hong kul kha ding hi.
-Kum 2-3 kikal i pattah zia pen a tuam hi ding hi.
-Kum 3-4 a tuam
-Kum 5 tung siah pen i deihna, i kampau tel siang ta, i thugente tel thei ta ahih man in a tuam
Tua ahih man in naupangte amau kum phakzah dungzui leh, amau lungsim ngaihsutna picin zia dungzui in i makaih ziah, i pattah ziai laih tohtoh theh ding kisam kasa hi.
2. Khat veivei ciang in naupang thumanglo icih pen bang cihnopna lian hiam cih a deihna a tuamtuam om thei ding hi.
A. Pawl khat thumanglo icih pen a gilkial khong nahi thei hi. U liante mahmah zong i gil kial leh i sep leh bawlna mazang zuahzuah,thalawp zuahzuah lo thei hi hangh.
B. Pawl khat te thumanglo icih pen a cidam lo nahi thei hi. Cidamlohna nei, natna lianpi nei, cisa ahih loh hang in thakham, thagui nuamlo,ihmut khamlo cihte zong hi thei hi. Amau natna gen theilo uh ahih man in eima muhna ah thumanglo, gen manglo kici ziau thei hi.
C. Pawl khat te thumanglo icih ciang in deih dang khat nei zong nahi thei hi. Deih dang nei icih ciang in nauapng ahih na dungzui in, amau kumtawh kituak in kimawlna khat peuh, nik ten puansilh khat peuh, bawlung, thau, mawtaw, nau milim etc khat peuh deih lua in tua deihna invukcip uh ahih man in amau deihna leh a lunggulhna khat uh a neih mateng in focus/ concentration nei theilo zong hi thei hi.
D. Khat veiei ciang thumanglo icih pen amau zongsatna hang zong hi thei hi. A beisa hun a i pattahna dungzui in mi lak ah thu manglo ahih kei lehamau om ngei mah in om zong hi thei hi.
A hang a tuamtuam omlai ding a, thumanglo icih ciang in amau kum tawh zong kizui ding hi. Kum 2 pan kum 4 kikal naupang khat pen thumanglocih haksa mahmah ding hi. Thu i gen zong in i thugen amau tel khinzo nailo thei a, amau deihna leh a lunggulh thu leh late, nek theihte leh akisapteei nu leh pa, naukemte in a tel lo zong kihi zaw thei hi.
3. Naupangte in a kigen thute sang in amau muhna tawh tawn in thu leh la ciamteh thei zaw uh hi
-Naupangte in pen amau muhna tungtawn in gamta zaw uh hi. Tua ahih man in nau kemte, nu leh pa in amau mai ah etteh tak milim, etteh huaigamtat zia leh kampauzia i neih ding kisam mahmah hih tuak hi.Naupangte tawh a omkhawm u liante ahih kei leh a naupangpihte i gamtat zia a muh dandan un gamdan in, ciing, zui zaw uh hi.
Khat vei ka khut ah van tawi in kidim lua ahih man in inn sung a tutphah te ka khin na ding in kakhe zang in ka khiin leh, a zing lam ciang ka tanukum 4 kim khong a phak lai hi in, aman zong kam i sawl ciang in a khe mah zang in tut phah na khin pah liatlat mawk hi. Amuh na un pan in thu lehlla ciamteh theih mahmah uh hi.
Nupa kikal sung ah khut leh khat i zat leh ahih kei leh, naupang unau khat sang a tamzaw a neite i tate i sat pen a dang khat in amuh leh, tua amuhuh i satna dan mah in amau zong a khut hong zang nuam thei mawk uh hi. Tua ahih man in amuh thute thupi mahmah mawk a, CCTV dan mah inkidop haui mahmah mawk hi. A diakdiak naupangte, tate' mai ah.
4. Naupangte in lim hoih, lompha a muh ding uh kisam hi
Naupante in amau muh nate tungtawn in a kalsuan, a zui uh ahih mah bang in amau nate thupi hi. Tua sung ah a tung a i gen innsung nuntakziatebek hilo in naupangte kep nop na ding, naupangte cimphawng na ding in i lah Video, TV, Computer, Games, Internet, Radio a kipan lim leh muh theiha dang tuamtuamte etphat huai mahmah hi.TV sung a advertisement a kisuaksak te bang pen naupangte in a kammal telzo mawk uh hi. Mikang (English) kammal tawh apau te bang pen naupangte in telzo in, zui thei mawk uh hi. Kei bang TV sung ah mangpau tawh advertisement a kibawl pawl khat, cartoon sung a mangpau paw khatbang ka telzo mahmah kei hi. Ahi zong in ka tanu kum 5 khat in a lamal, a kammalte telzo in, TV tawh akiton in zui thei mawk hi.
 
Naupangte etsak, muhsak loh ding limlah pawl khat:
A. Violent Video
-PowerRanger: PowerRanger pen Japan Setzoh icih naupangte et ding in akibawl video ahi hi. Series tampi nei uh a, naupang khempeuh phial in zong deih mahmah uh hi. Ahi zong in tua sung ah video sung a naupang te in thau tawh kikap ziahziah, tem tawh kidawt ziahziah, bomg puakkham ziahziah, kitum ziahziah cihte tam a etluat uh ciang in, a theihloh kal un tua a muh video uh in influence uh a, amuh bang in gamta nuam, kampau nuam pah mawk uh hi.
Gtn. Ka tapa kum 2.5 bang pen PowerRanger mu nuamlua kisa, en sak zeel in, a kep nop na ding, amah TV tawh na buai leh en na dang semthei cih tawh i tha hong dawn ding in ki nusai ziau thei hi. Tu nai a kamuh khak thu ah, power ranger tam et lua ahih man in a u nu tawh aki lungkim loh uh ciang in "Kyia, Kia, cia, arr. khuu..." cih bang in a khut tawh vik ziahziah in, a khutsung ah sikkeu a tawi laitak, chop stick or ball pen a tawi latak ciang pen lauhuai phial mawk hi... Tua ahih man in tuu nai ciang in Power Ranger video a et nawnloh na ding in a tampi mah ka khiap sak hi.
B. TV/ Video Games
Video Games, Online Games leh a diakdiak in Kawlgam leh khamlam ah a om phadeuh ahi TV Game sung a Counter Strike program (software) cihte pen kido, kithahna, sisan naisan luanna hi den ahih man in naupangte lungsim kisia sak in, violence in tuamcip in siatna lam manawh thei hi.
Video ahi a, Games ahi zong in naupangte et ding, zat ding leh zatloh ding pen gamdang bang ah amau kum (age) tawh a CD tung ah, a Video tung ah kigelh pah hi. U liante, nu leh pate in video, TV, channel i et khat pen naupangte a ding in akituaklo tamzaw thei hi.
-Violence Video, TV, Games a etna hang un naupangte zan ciangin a mang ah man thei in, mumang ah man in lungsim kisiatna leh, lau vatna, ling vatna leh lungtang natna natawm neih baih thei uh hi.
A dang tampi tak omlai hi. Ki dam kup kik ni.
Naupangte pahtah na ding leh etsak ding Video/ TV/ Internet te 

1. Educational Games
-Naupang kimawlna pen internet sung ah Youtube, Online Games leh Software tuamtuam amau kum phazah tawh kizui in pilna sin theihna program tampi om hi. Tuate bek amau kum tawh kituak in etsak ding kisam hi. Tuate in nu leh pa i hun piak zawhlohna leh, eima hilh sang in, a lim tawh mu uh ahih man un pina leh siamna ngah bawih zaw uh hi.

Gtn. ecooking games
British Council Games (Education games)
A dang tampi om hi.

2. Computer a zat uh ciang in zong a zang pong hilo in, bang pilna, bang software, bang program zang cih theih ding, zat sak ding, pattah ding kisamhi.
Computer a zang pong  leh hunbei pong hilo ding a, computer khet dan, khat zia, mouse tawi dan, keyboard tung a lai gelh zia etc. a neulai a kipan lampi man ah zuisak leng siam baih, thei baih mahmah uh hi.
-Computer tawh Limsuaih na zong kisin sak ding hoih hi. Software dang tuamtuam a neilote a ding in Microsoft Paint zong practice hoih khat ahi hi. Software dang tampi om lai a, amau kum tawh kituak leh Christian te bawl naupang software te zong hioh theih mahmah hi.

Tuhun ciang in naupangte in u liante mahbang in internet hong zang nuam ta uh hi.
Kei bang ka tapa a neu pen kum 2.5 natawm in internet zang nuam in a u tawh kituh thei zeel uh hi.
Amau gual tawh kituak ding (a kum zu in) youtube video bang ahi leh zong non-violence cartoon, pilna tawh kisai, science, math, or phonetics tawh kisai video te hun tampi bei liang in ka teel sak a, ka zon sak hi. Naupangte pattahna ding in hun piak kisam a, tua pen i investment namkhat zong ahi hi.

Tua ban ah a thupi khat ah naupangte pen hun piak ding kisam hi.
Naupangte in khat veivei i puan khong pan hong kai suk, hong kaito, hong bawm, i tung ah hong diang in nasep laitak, laisim laitak, computer i zat laitak bang hi leh bang mah kisem theilo hi. Khat veivei ciang in tua bang hun ciang ki tai, kisat, kivua thei hi. A tatak in amau zong a pate, u liante' sep teng hong muden uh a, amau zong kisin nuam, sem nuam zong nahi thei hi. Tua ahih kei leh a pate, a nute tawh kimawl nuam zong lah hi thei uh hi.

Tua ahih man in naupangte hun pia a, i kimawl pih ding, ciamnuih pih ding, ki maingap sak ding in, activity tuamtuam bawl pih ding kisam hi. Tuatungtawn in nu leh pate hong maingap zaw leh lawmta bang in hong nei thei in innkuan sung ah tate leh nu leh pa kikal kizopna lem zaw hamtang hi.

Innkuan sung ah tate kampau tuamtuam zat pih huai hi
Hih pen gam sung a omte leh gampua a omte a ki lamdanna ahi hi.
1. Kawlgam sung a om ihih leh i innkuan sung ah (eipau leh eilai bel theihsa ci ni), Mangpau, Manglai tawh paupih, pattah ding kisam kasa hi.
-Keima zat dan zong ahi hi.
-Kawlpau bel a sangkahna ah thei lel ding uh ahih man in zat beh kullo lel hi. Eilai leh Ei pau pen paupih ihih man in thei lel ding hi.
2. Gamdang a om ihih leh mangpau, manglai pen hong thei lel ding hi bilbel ahih man in eipau/ Kawlpau etc. zong zat ding hoih h.
-Pau tam theithei pen a lawm leh gual lak ah kita in, a khuak manglang zaw in sep leh bawlna ah daupai sak zaw hi.
Naupangte pattahna ah biakna bulphuh huai
Naupangte pen thungetna, thungetzia, thugenzia khong zong pattah huai mahmah hi (a neu tung a kipan).
Dr. Kham (ka Pa Kham) in a gen theih zeel ahi, "ka tate a sangkah ding sim in thungetsak den ingh..." acih pen thupi kasa pen pen hi.
Lai Siangtho sung a Job mahbang in i tate a ding mawhsut sak, thungetsak in thupha piak ding pen kitang sam mahmah hi. Tua in khalam a hoih hi pah in, tua ban ah physiology point of view pan en leng zong i tate in in thungetna tawh kiap sa ahih man un, tua a sun tawn tung, nibup in a mitkha uh ah luai den ding a, amau a ding in lam pial na ding pan in phatuam, kipeel tuam ding ahi lai hi.
Hih thu kazak a kipan ken zong nasep ka kuan sim in ka hanciam a, khat veivei bel ka buai luat, hun ka hawmthawh ciang ka nei khin den man kei a, ahih zong in ka nakhanciam mahmah lai ding thu khat ahi hi. 
Naupangte thu kikup pih huai
Naupangte in a neulai a kipan amau leh amau confidence a neih theih na ding in a neulai mah pan in (kum 1 tungsiah) thu leh la kuppih ding kisam hi.
Thudot bawl in, amau idea dot bawl ding kisam hi.
-Keima zat dan bang ahi leh ka tanu kum 5 hi ta a, man zong idea hoih nono nei thei hi. Thu leh la khat peuh ah amah deih bang in gamta den ni, zui den ni cih ahih loh hangin thinking power, thinking exercise a ngah theih nading leh amau leh amau confidence a neih thieh ding deih kahih man in thu leh la, issue khat peuhpeuh u liante mahbang in kup pih in, kup bawl in, ka dot bawl hi. A nu tawh ka kikum mahbang in, ka tanu' muhna (view point) zong ka dong thei zeel hi.
-A neulai mahpan kipan in thu ngaihsut zia, amau ngaihsutna kimuang tak in pulakngamna hong nei ding uh cih deihna ahi hi. Tua pen gam khangtote i ki pattah dan zong ahi hi.
A tung a ngeingai teng pen keima zatdan hi a, no mau zat dan zong ka zanuam mahmah hi. Khat leh khat ki theih pih leng ki puah ding, lawm te kiang pan lak ding cihte tungtawnin picinna lam i masuan ding hi.
Internet lemna ah hih video te etna tungtawn pan in zong i ngaihsut ding tampi hong om sak ding hi.
Kikum to to lai ni.

Views: 134

Comment

You need to be a member of Zomi Community Network - Your Network to add comments!

Join Zomi Community Network - Your Network

© 2024   Created by Zomi Community Network.   Powered by

Badges  |  Report an Issue  |  Terms of Service